بورس تکنیک آموزش جامع بازارهای مالی و کسب سود از آن ها
نوشته های مشابه
گاهی مفاهیم اقتصادی آنقدر پیچیده به نظر می رسند که افرادی که سابقه فعالیت در این زمینه را ندارند جرات نزدیک شدن به آن و یادگیری مفاهیم آن را ندارند. یکی از این مفاهیم اقتصادی ساختار انواع بازار است. آیا تا به حال نام انحصار ، oligopoly و کلماتی از این قبیل را شنیده اید؟ در این مقاله ، ما سعی کرده ایم این مفاهیم را به زبانی ساده تفسیر کنیم. پس از خواندن این مقاله و آشنایی با انواع بازارها و ویژگی های آنها ، به راحتی می توانید نمونه های ایرانی را برای انواع بازارها بیاورید.
ساختار بازار شامل تعدادی از ویژگی های مرتبط یا مشخصات یک بازار است. این ویژگیها شامل تعداد خریداران و فروشندگان در بازار ، سطح و نوع رقابت ، میزان تمایز محصول و شرایط ورود و خروج است. در میان همه این ویژگی ها ، “رقابت” ستون اصلی بازار است. رقابت به عنوان راهنمایی عمل می کند که شرکت ها می توانند در موقعیت های مختلف واکنش نشان داده و تصمیم گیری کنند. بنابراین ، ساختار بازار را می توان با توجه به سطح رقابت در آن بازار تقسیم و انواع بازار را ایجاد کرد. در ادامه با انواع بازارها در قالب سه دسته آشنا می شوید.
دسته‌ی اول: بازار رقابتی خالص
بازار رقابت خالص یکی از انواع بازارهایی است که در آن تعداد زیادی از خریداران و فروشندگان کالاهای استاندارد و همگن را معامله می کنند. در بازار کاملاً رقابتی ، فروشندگان قدرت تعیین قیمت را ندارند. بنابراین فروشندگان در واقع گیرنده قیمت هستند ، نه قیمت ساز. زیرا اگر یکی از فروشندگان قیمت را افزایش دهد ، خریداران ممکن است برای خرید همان محصول با همان کیفیت اما با قیمت کمتر به سراغ فروشنده دیگری بروند. از سوی دیگر ، اگر فروشندگان قیمت خود را کمتر از رقبا قرار دهند ، خریداران در مورد کیفیت محصول شک دارند. به همین دلیل ، فروشندگان نه می توانند قیمت بالاتری تعیین کنند و نه قیمتی کمتر. یکی دیگر از ویژگی های یک بازار کاملا رقابتی این است که هیچ مانع قانونی ، مالی یا منعی برای ورود و خروج وجود ندارد.
در یک بازار کاملاً رقابتی ، متوسط درآمد و منحنی های تقاضای متوسط خطی و افقی هستند. این به معنی همگنی محصولات با قیمت های ثابت بازار است. با قیمت ثابت ، فروشنده می تواند هر مقدار که می خواهد کالا بفروشد.
دسته‌ی دوم: بازار رقابت کامل
گفتیم که در یک بازار کاملاً رقابتی ، تعداد زیادی از خریداران و فروشندگان محصولات استاندارد و همگن را مبادله می کنند. بازار رقابت کامل یک اصطلاح گسترده تر است و نشان دهنده شرایطی است که در آن رقابت کامل در بازار وجود دارد.
اقتصاددانان مختلف تعریف بازار کاملاً رقابتی را ارائه می دهند:
رابینسون (Robinson) رقابت کامل را چنین تفسیر می‌کند
«وقتی تعداد شرکت‌های یک بازار آنقدر زیاد باشد که تغییر در خروجی هریک از آنها، اثر ناچیزی روی خروجی کل داشته باشد و کالا کاملا همگن باشد طوری که خریداران بین انتخاب یک فروشنده و سایر فروشندگان ترجیح خاصی نداشته باشند؛ در این شرایط رقابت کامل است و کشش تقاضا برای یک فروشنده‌ی خاص بی‌نهایت است.
اسپنسر (Spencer) در زمینه‌ی تعریف بازار رقابت کامل می‌گوید
«بازار رقابت کامل اصطلاحی است که به صنعت یا بازاری تعلق می‌یابد که تعداد زیادی خریدار و فروشنده، درگیرِ خریدوفروش کالایی همگن هستند، اطلاعات درباره‌ی قیمت و مقدار به‌طور کاملا شفاف وجود دارد، تبعیضی وجود ندارد و منابع به‌راحتی قابل انتقال هستند.»
براساس تعریف پروفسور لفتویچ (Leftwitch)
«بازار رقابت کامل بازاری است که شرکت‌های زیادی به فروش محصولی مشابه مشغول‌اند و هیچ شرکتی آنقدر بزرگ نیست که بتواند روی قیمت بازار اثر بگذارد.»
بیلاس (Bilas) می‌گوید
«کامل بودن رقابت یک بازار، از روی تعداد زیاد شرکت‌ها مشخص می‌شود. تمام این شرکت‌ها محصول مشخصی را می‌فروشند. فروشنده هم گیرنده‌ی قیمت است، نه تعیین‌کننده‌ی قیمت.»
بازار کشاورزان سیب زمینی را به عنوان نمونه ای از یک بازار کاملا رقابتی در نظر بگیرید. یک بازار کاملاً رقابتی دارای شرایط زیر است:
۱. تعداد زیاد فروشنده‌ها و خریداران
این یکی از شرایط اصلی بازار کاملاً رقابتی است. در بازار کاملاً رقابتی ، تعداد فروشندگان و خریداران بسیار زیاد است ، اما میزان خریدهای انجام شده توسط هر خریدار یا فروش هر فروشنده در مقایسه با اندازه کل بازار بسیار ناچیز است. به همین دلیل ، در چنین بازاری ، فروشندگان قدرت تأثیرگذاری بر قیمت ها را ندارند. نتیجه این است که قیمت ها بدون توجه به فعالیت فروشندگان یا خریداران ثابت می مانند. بنابراین هر دو طرف معامله باید از قیمت بازار پیروی کنند.
۲. محصول همگن
یکی دیگر از ویژگیهای مهم این بازار همگنی محصول است. در بازار کاملاً رقابتی ، رقبا محصولات مشابهی را با کیفیت و ویژگی های مشابه تولید می کنند. بنابراین ، خریدار مختار است که محصول مورد نظر را از هر فروشنده ای که می خواهد خریداری کند.
۳. آزادی ورود و خروج
در بازار کاملاً رقابتی ، هیچ مانع قانونی ، اجتماعی یا فنی برای ورود و خروج شرکت ها وجود ندارد. در این بازار ، هر شرکتی سود عادی می برد. اگر سود در یک صنعت خاص افزایش یابد ، شرکت های جدید وارد می شوند و باعث کاهش مجدد سود می شوند. از سوی دیگر ، اگر سود به کمتر از حد معمول برسد ، برخی از شرکت ها صنعت را ترک می کنند که این امر باز هم سود را افزایش می دهد.
۴. دانش کامل
این ویژگی بدین معناست که هم خریداران و هم فروشندگان اطلاعات کاملی در مورد قیمت و محصولاتی که بر بازار تسلط دارند دارند. در این مورد ، هیچ کس نمی تواند محصول را گران تر بفروشد یا بخرد. در نتیجه ، قیمت ها در بازار ثابت می ماند.
5. قابلیت انتقال عوامل تولید
این امر به تولیدکنندگان کمک می کند تا عرضه و تقاضا را متناسب با یکدیگر تنظیم کنند. عوامل تولید را می توان به راحتی از صنعتی به صنعت دیگر منتقل کرد. به عنوان مثال ، کسی که قبلاً در مزرعه خود سیب زمینی پرورش می داد ، می تواند از همان زمین ، تراکتور و ابزار مشابه برای تولید محصول دیگر استفاده کند.
دسته‌ی سوم: بازار رقابت ناقص
بازار رقابت ناقص در تعاریف اقتصادی انواع بازار ، بازار بازاری است که در آن شرایط لازم برای رقابت کامل فراهم نشده است. به عبارت دیگر ، بازار رقابت ناقص ، بازار آزاد از قوانین سختگیرانه رقابت کامل است.
بر خلاف بازار کاملاً رقابتی ، بازار رقابتی ناقص با انواع محصولات مشخص می شود. مفهوم رقابت ناعادلانه بازار برای اولین بار توسط اقتصاددان انگلیسی خوان رابینسون به ادبیات اقتصادی معرفی شد. در این بازار ، خریداران و فروشندگان اطلاعات کاملی از بازار ندارند. یعنی آنها از قیمت محصولات و خدمات موجود در بازار آگاهی کامل ندارند. در چنین بازاری ، معاملات محصولات و خدمات بر اساس ارزش خروجی همان شرکت تعیین می شود.
انواع رقابت بازار ناقص عبارتند از:
- انحصار (انحصار کامل) ؛
- رقابت انحصاری ؛
- الیگوپولی (انحصار چند جانبه).
مونوپولی (بازار انحصاری)
انحصار نوع دیگری از بازار است. کلمه انحصار از واژه یونانی “انحصار” به معنای انحصار گرفته شده است. انحصار به وضعیت بازار اشاره دارد که در آن تنها یک تولید کننده و کنترل بر کل بازار وجود دارد. این فروشنده در حال مبادله چیزی است که جایگزین مشابهی برای آن وجود ندارد.
برخی از تعاریف بازار انحصاری از دیدگاه اقتصاددانان مختلف شامل موارد زیر است:
براساس تعریف پروفسور توماس (Thomas)
«به‌طور‌کلی، عبارت مونوپولی به معنی کنترل مؤثر روی قیمت است. اگر بخواهیم دقیق‌تر به این موضوع بپردازیم، مونوپولی به معنای ترکیبی از تولیدکنندگان یا بازرگانان برای کنترل قیمت کالاها یا خدمات است.»
پروفسور چمبرلین (Chamberlain) می‌گوید
«مونوپولی به معنی کنترل روی عرضه است.»
رابرت تریفین (Triffin) اعتقاد دارد
«مونوپولی بازاری را توصیف می‌کند که شرکت مستقل از تغییرات قیمت محصول شرکت‌های دیگر است.»
با توجه به تعاریف فوق ، بازار انحصاری به این معنی است که تقاضا ، عرضه و قیمت محصول تحت کنترل فروشنده است. منحنی تقاضا در بازار رقابت ناقص رو به کاهش است.
در ادامه ویژگی های بازار انحصاری را توضیح خواهیم داد.
۱. تک‌فروشنده
این مهمترین ویژگی یک انحصار است. در بازار انحصاری ، تنها یک فروشنده یا تولید کننده برای یک محصول وجود دارد. در این مورد ، خریداران چاره ای جز خرید از همان فروشنده ندارند. این به معنی کنترل فروشنده در بازار است. انحصارگر مطمئناً از قدرت خود برای تعیین قیمت لذت خواهد برد. در این مورد ، هیچ تمایزی بین سازمان و صنعت وجود ندارد. زیرا همان سازمان کل صنعت را تشکیل می دهد.
۲. عرضه‌ی محصولِ منحصربه‌فرد
در بازار انحصاری ، فروشنده محصولاتی را که منحصر به فرد هستند و جایگزین مشابه ندارند ، مبادله می کند. در واقع تنوع محصولی در این بازار وجود ندارد.
۳. موانع ورود
این ویژگی به نوعی دلیل وجود بازار انحصاری است. در بازار انحصاری ، موانعی برای ورود وجود دارد که ورود شرکت های جدید را محدود می کند. این موانع ممکن است منابع اختصاصی ، حق چاپ ، نیاز به سرمایه گذاری زیاد و موانع دولتی باشد.
برخی از موانع ورود به بازار انحصاری عبارتند از:
موانع قانونی
اینها موانعی هستند که دولت برای رفاه عمومی تعیین کرده است. به عنوان مثال ، در گذشته ، شرکت های پستی ، راه آهن ، برق و حمل و نقل در هند منحصراً برای رفاه عمومی اداره می شدند. از دهه 1990 ، پس از اصلاحات اقتصادی ، دولت به شرکت های خصوصی اجازه ورود به این مناطق را داد. دولت همچنین می تواند با درنظر گرفتن حق چاپ ، ثبت اختراع ، علائم تجاری و غیره در بخش خصوصی انحصار ایجاد کند. به نظر شما کدام شرکت های ایرانی دولتی هستند؟
تصاحب منابع
این امر به انحصار ماندن یک سازمان کمک می کند. برخی از شرکت ها مدتهاست که برخی از مواد اولیه مورد نیاز برای تولید یک محصول خاص را در اختیار دارند. مانند آلومینیوم ، الماس ، بوکسیت و غیره ، این منابع به طور کلی محدود هستند و هر شرکتی که صاحب آنها باشد در آن صنعت انحصارطلب می شود. به عنوان مثال ، ایران و عراق در انحصار منابع نفتی هستند و آفریقای جنوبی در انحصار الماس است. منابع لزوماً منابع خام نیستند. برخی ممکن است منحصر به علم تولید محصول باشند. به عنوان مثال ، ژاپن و چین در صنعت الکترونیک انحصارطلب هستند.
بهره وری در تولید
این امر با چندین سال تجربه ، نوآوری ، قدرت مالی ، هزینه های بازاریابی کم ، مزیت مدیریتی و غیره به دست می آید. بهره وری در تولید به کاهش هزینه ها کمک می کند. در نتیجه ، سازمان یک قدم جلوتر از رقابت خواهد بود و بازار را در دست خواهد گرفت. چنین شرکت هایی همچنین از حمایت دولت برخوردار خواهند شد.
اقتصاد مقیاس
این به دلیل فنی وجود انحصار در بازار ناقص اشاره دارد. هنگامی که یک سازمان مقیاس خاصی از تولید را پیدا می کند تا بتواند در کوتاه مدت به تولید با کمترین هزینه ادامه دهد ، هزینه تولید کوتاه مدت آن نیز حداقل خواهد بود. این مزیت رقابتی به شرکت کمک می کند تا از رقبا بهتر عمل کرده و در انحصار قرار گیرد. هنگامی که یک سازمان به انحصار تبدیل می شود ، ورود شرکت های جدید به این صنعت و ادامه حیات در آن دشوار خواهد بود. این گونه انحصارات را انحصارات طبیعی می نامند. انحصارات طبیعی به دلیل شرایط فنی ، بهره وری یا اقدامات دولت برای رفاه عمومی بوجود می آیند.
4. اطلاعات محدود
اطلاعات در اختیار انحصار سازمان انحصاری و افرادی است که در سازمان کار می کنند. انتقال این اطلاعات به دیگران ممنوع است و فقط از طریق حفاظت از حق چاپ یا ثبت اختراع امکان پذیر است.
رقابت انحصاری
اصطلاح مسابقه انحصاری اولین بار توسط پروفسور چمبرلن در سال 1933 در کتاب خود با نام “نظریه رقابت انحصاری” به کار رفت. تا اینجا ما در مورد مفاهیم رقابت کامل و انحصار کامل صحبت کرده ایم. اما بازار واقعی چیزی بین این دو است.
بازار رقابت انحصاری در واقع ترکیبی از دو بازار انحصاری و رقابت کامل است. در این بازار فروشندگان و خریداران زیادی وجود دارد ، اما هر فروشنده حداقل از یک جهت با رقبای خود متفاوت است.
برخی از تعاریف بازار رقابت انحصاری از دیدگاه اقتصاددانان مختلف شامل موارد زیر است:
براساس تعریف جی‌اس‌بِین (J.S. Bains)
«رقابت انحصاری، ساختار بازاری را توضیح می‌دهد که در آن فروشنده‌های زیادی محصولات متنوعی می‌فروشند، اما جایگزین نزدیکی برای یکدیگر محسوب می‌شوند.»
باومول (Baumol) که یک اقتصاددان امریکایی است درمورد این بازار می‌گوید
«شرایط بازار رقابت انحصاری، شرایطی است که فروشندگان محصول منحصربه‌فرد (انحصاری) خود را تولید می‌کنند. اما در عین حال تحت فشار رقابتی شدید از سوی فروشندگان محصولات جانشین هم هستند.»
بنابراین در بازار انحصاری ، فروشندگان محصولاتی را معامله می کنند که جایگزین های نزدیکی برای آنها وجود دارد. تعداد فروشندگان بسیار زیاد است. این امر این نوع بازار را به بازار کاملاً رقابتی نزدیک می کند. از سوی دیگر ، درست است که محصولات به یکدیگر نزدیک هستند ، اما هیچ جایگزین کاملی برای هیچ یک از آنها وجود ندارد.
ویژگی های بازار انحصاری نیز ترکیبی از ویژگی های بازار کاملاً رقابتی و بازار انحصاری کامل است. ویژگی های این بازار به شرح زیر است:
۱. تعداد زیاد فروشندگان و خریداران
این ویژگی یکی از مهمترین ویژگی های رقابت انحصاری است. مانند یک بازار کاملاً رقابتی ، تعداد خریداران و فروشندگان در بازار انحصاری بسیار زیاد است.
۲. محصولات متنوع
در بازار انحصاری ، محصولات فروشندگان مختلف از جهات مختلف متفاوت است. به عنوان مثال ، از نظر نام تجاری ، شکل ، سبک ، نام تجاری ، دوام و کیفیت. بنابراین فروشندگان حتی در بیش از یک مورد می توانند به راحتی خود را از رقبا متمایز کنند. اما به خاطر داشته باشید که در این نوع بازار ، محصولات مختلف جایگزین نزدیک یکدیگر هستند.
۳. ورود و خروج آزاد
در بازار انحصاری ، مانند بازار کاملاً رقابتی ، هیچ محدودیتی برای ورود یا خروج از بازار وجود ندارد.
۴. محدودیت در انتقال عوامل تولید
این نکته ی مهمی است. در بازار رقابت انحصاری ، انتقال عوامل تولید ، خدمات و محصولات به سایر صنایع به راحتی امکان پذیر نخواهد بود. این امر به این دلیل است که اگر کسی بخواهد عوامل تولید را به صنعت دیگری منتقل کند ، باید هزینه زیادی را برای این انتقال بپردازد. این منجر به تفاوت قیمت محصولات سازمان ها می شود.
۵. عدم کنترلِ قیمت محصولات در بازار
مشابه بازار انحصاری ، منحنی درآمد متوسط و حاشیه سازمان در این بازار رو به کاهش است. این نشان می دهد که فروشنده تنها در صورت کاهش قیمت می تواند فروش بیشتری داشته باشد. از سوی دیگر ، در صورت افزایش قیمت یک محصول ، مشتریان ممکن است از فروشنده دیگری خرید کنند. زیرا کالاهای مختلف جایگزین نزدیک یکدیگر هستند. در این شرایط ، فروشنده نمی تواند فروش بیشتری داشته باشد. یعنی شرکت های موجود در بازار انحصاری کنترل کاملی بر قیمت گذاری ندارند.
الیگوپولی (انحصار چندجانبه)
ما ساختار انواع بازار را با یک بازار oligopolistic تکمیل می کنیم. کلمه oligopoly از ترکیب دو کلمه یونانی گرفته شده است. “Oligo” به معنی کم و “پولی” به معنی کنترل است. بنابراین oligopoly به بازاری اطلاق می شود که تعداد فروشندگان کم است و این فروشندگان محصولات همگن یا متمایز را می فروشند. در هند ، حمل و نقل هوایی و مخابرات بخشی از این نوع بازارها هستند. صنعت هوانوردی تعداد محدودی تولیدکننده دارد و این تولید کنندگان به شدت وابسته به یکدیگر هستند زیرا هر فروشنده با در نظر گرفتن سیاست های قیمت گذاری سایر رقبای بازار سیاست قیمت گذاری خود را تغییر می دهد. مثال شما برای این بازار در ایران چیست؟
برخی از تعاریف رایج از بازار انحصار چند جانبه عبارتند از:
به نقل از پروفسور جرج استیگلر (George J. Stigler)
«بازار انحصار چندجانبه بازاری است که خودِ سازمان، سیاست بازاریابی‌اش را تعیین می‌کند، اما رفتار مورد انتظار رقبای نزدیکش را در این سیاست‌ها لحاظ می‌کند.»
براساس گفته‌ی پروفسور استونر و پروفسور هاوگ (Stoneur and Hague)
«الیگوپولی از یک جهت با مونوپولی متفاوت است و آن این است که تعداد فروشنده‌ها در مونوپولی تنها یکی است، ولی در الیگوپولی چنین نیست. از طرفی با رقابت کامل و رقابت انحصاری هم متفاوت است، چون تعداد فروشندگان زیاد هم نیستند. در واقع وقتی حرف از انحصار چندجانبه است، ما درباره‌ی گروه کوچکی از تولیدکنندگان صحبت می‌کنیم.»
پروفسور لفتویچ (Leftwitch) می‌گوید
«بازار الیگوپولی بازاری است که تعداد محدودی فروشنده داریم و رفتار هریک از این فروشندگان برای سایر رقبا اهمیت دارد.»
بنابراین در بازار انحصاری چند جانبه ، قیمت و کیفیت محصول رقیب بر فروش و سود سایر رقبا تأثیر می گذارد. همین سیاست ها می تواند منجر به اختلاف نظر یا تصمیم گیری بین فروشندگان شود.
ویژگی های این بازار به شرح زیر است:
۱. فروشندگان محدود و خریداران فراوان
ویژگی اساسی بازار انحصاری چند جانبه همین تعداد فروشنده و خریدار است. در این بازار تعداد محدودی فروشنده بر کل صنعت تسلط دارند. این فروشندگان می توانند بر قیمت یکدیگر تأثیر بگذارند. علاوه بر این ، الیگوپولی ها تعداد زیادی خریدار دارند.
۲. محصولات مشابه یا متمایز
در یک اولیگوپولی ، فروشندگان ممکن است دقیقاً همان محصول بازار کاملاً رقابتی را بفروشند ، یا محصول آنها به اندازه بازار انحصاری متمایز باشد. اگر فروشندگان محصولات مشابهی مانند سیمان ، آسفالت ، بتن و آجر را بفروشند ، بازار “oligopoly کامل” نامیده می شود. از سوی دیگر ، اگر محصول متمایز باشد ، بازار “oligopoly ناقص” خواهد بود.
۳. موانع ورود و خروج
این امر مانع از ورود سازمان های جدید به بازار می شود. موانع ورود و خروج بازار oligopoly را از بازار رقابت انحصاری متمایز می کند. در بازار oligopoly ، سازمانهای جدید به سادگی مجاز به ورود به بازار نیستند. موانع زیادی برای ورود وجود دارد ، مانند موانع قانونی ، اجتماعی و فنی. در این مورد ، سازمانهای موجود در بازار کنترل کامل را در اختیار دارند.
۴. وابستگی متقابل
این نشان می دهد که سازمانها تحت تأثیر تصمیمات یکدیگر هستند. این تصمیمات شامل تصمیماتی در مورد قیمت و مشخصات تولید سازمانها می باشد. در انحصار و رقابت کامل ، سازمانها تصمیمات و واکنشهای رقبا را در نظر نگرفتند ، بنابراین در آن بازارها ، تصمیمات مستقل بود. اما در بازار الیگوپولی ، سازمانها قادر به تصمیم گیری مستقل نیستند.
به عنوان مثال ، در بازار انحصاری چند جانبه ، چند فروشنده محدود با یکدیگر رقابت می کنند. در چنین شرایطی ، فروش یک سازمان نه تنها به قیمت گذاری خود بستگی دارد ، بلکه به قیمت یک محصول رقیب نیز بستگی دارد. این وابستگی متقابل بازار oligopoly را از بازارهای دیگر متمایز می کند.
۵. عدم انطباق
در بازار انحصاری چند جانبه ، شرکت ها از نظر اندازه برابر نیستند. برخی از شرکت ها بسیار بزرگ هستند ، در حالی که برخی دیگر ممکن است کوچک باشند. به عنوان مثال ، سهم بازار یک خودروساز 80 درصد و سهم بقیه هر خودروساز 5 درصد است.
۶. مشکل در تغییر قیمت
در Oligopoly ، فروشندگان علاقه ای به تغییر قیمت محصولات خود ندارند. زیرا تغییرات قیمت برای سازمانهای این نوع بازار سودآور نیست. به عنوان مثال ، وقتی شرکتی قیمت خود را کاهش می دهد ، همه رقبا استراتژی یکسانی را اتخاذ می کنند. بنابراین فروش تغییر نمی کند ، اما سود کاهش می یابد! در صورت افزایش قیمت ، رقبا قیمت را ثابت نگه می دارند و شرکت خریداران خود را از دست می دهد.
